Šta su nama Srbima Jermeni?

Kada su mediji kao glavnu vijest objavili da se obnovio stari sukob u Nagorno-Karabahu, između Azerbejdžana i ove jermenske pokrajine koja traži nezavisnost, mnogi u Srbiji su smatrali da ih se taj rat na Kavkazu ne dotiče i da se bar tu ne trebamo politički opredjeljivati.

Pitao sam mnoge mlade Srbe ko su ti Jermeni?! Nisu mi uglavnom ništa znali odgovoriti… taj Nagorno-Karabah im je zvučao kao najgornja-kara-nedođija, posljednje oko čega treba i da se počešu, a kamoli zamisle.

No, zaista ko su ti Jermeni?

Jermeni kažu da kada se gleda iz daljine planina Ararat, baš ona na kojoj je Noje stupio na tlo poslije Velikog potopa, liči na trudnu ženu, koja leži i očekuje porod. To je žena koja u zemaljskim bolovima rađa svog sina Haja (Jermenin na jermenskom jeziku, mitski Nojev praunuk od koga su nastali Jermeni). I zaista, ta biblijska planina, majka je i utjeha ovog drevnog naroda koji je pored nje dočekao i dane slave i svoju čemernu propast. No, opstao je! Tu je i danas zagledan u snježne vrhove Ararata, dok sanja i moli se da dočeka dan u zagrljaju Majke-planine, od koje je odvojiše. Jer Ararat je danas izvan granica Jermenije, u Turskoj je silom, U Jermeniji srcem. Dok ovo pišem, sjećam se snježnih vrhova Prokletija i Šar-planine koje gledah iz zelene Metohije. I ja sam Jermenin.

Duboki korijen drevnog roda

Svoju narodnosnu svijest Jermeni su izgradili još u 4. v. p.n.e. , od kada se njihova država širi i jača, razvija kulturu i jezik i rađa velike vladare. Ta njihova velika žetva stiče se u kralju Tigranu Velikom, koji je od 80. do 70. g. p.n.e., Jermeniju učinio najmoćnijom kraljevinom jugozapadne Azije. Inače, jermenska kraljevina je prva priznala hrišćanstvo za državnu religiju, već 301. godine.

Ta dominantnost jermenske države prekida se sa dolaskom Konstantina Velikog, koji u Vizantionu polaže veliki temelj. Ta nova romejska država stavila je pod svoju kontrolu i jermensku kraljevinu, a kasnije je i potpuno utopila u sopstvenu volju. No Jermeni su i u novoj zajednici sačuvali svoj kulturni i jezički lik, a znanjem i radom uspinjali su se i do samog carskog prestola. Veliki vojskovođa cara Justinijana bio je Jermenin, carske arhitekte, savjetnici i sva ona zakulisna misao dvora uvijek je jednim dijelom bila jermenska. „Mnogi vizantijski vladari su takođe bili jermenskog porijekla, poput careva Iraklija I, Nićifor II Foke, Jovan I Cimiskijskog, Vasilija II Bugaroubice i Aleksije I Komnina, a car Vasilije I Makedonac, čak je jermenski jezik proglasio i za jedan od službenih jezika Carstva.“ Od tih vremena Jermeni su naučili da ih samo praktično znanje i lična sposobnost mogu sačuvati. Učiti i boriti se, knjiga i rad, ušli su u jermensku svijest kao jedini siguran oslonac u vremenu nesigurnih država i poroznih granica.

A kada je Vizantija počela da posustaje pred novom silom Osmanovih sinova, ovaj jermenski zalog je dobio na cijeni. Kao što su bili cijenjeni u hrišćanskom carstvu i u muslimanskom sultanatu vapile su za njima iste potrebe. Osmanski dvor je uvijek imao jak jermenski uticaj, a ljekari i arhitekte su kod Jermena uvijek bili na cijeni. I samu sultanovu palatu u Carigradu projektovao je Jermenin. No moć i uticaj koji se gomilao u jermenskom miletu počeo je smetati kada je počelo rušenje Osmanskog carstva, a krenula da se „cijedi“ turska nacija. Osjećajući da će se sav bijes Turaka zbog poraza od hrišćanskih državica na Balkanu izliti na njih kao hrišćane, Jermeni su da bi preduprijedili taj gnjev poraza zatražili zaštitu o Berlinskog kongresa velesila 1878., moleći za autonomiju. No, njihovoj delegaciji nisu dozvolili ni da se obrati Kongresu (prije svega njemački kancelar Bizmark), već su uputili pisani apel Turskoj da bude pažljiva sa jermenskim narodom. To je kod Turaka otvorilo gnjev i nekontrolisanu želju da unište Jermene. U tom, kasnije će se pokazati prvom genocidu, uništeno je 200 000 Jermena, a 100 000 je protjerano. U Carigradu je ubijeno 6 000, protjerano 20 000 Jermena. Sultan Abdul Hamid II pustio je da masa uživa u krvi.

Ali to je bio samo uvod u veliki zločin. U Prvom svjetskom ratu, od 1915. – 1917., Turci su pravdajući da su Jermeni kao hrišćani skloni Rusima i da iznutra podrivaju sigurnost zemlje, započeli svjesni, isplanirani i državno pomognut plan uništenja Jermena. Pod nadzorom njemačkih oficira i uz njihove savjete napravljena je mreža sabirnih centara širom zemlje i trase izgona čitavog jednog naroda! I to naroda koji je živio na svojim istorijskim prostorima (to je prostor tzv. turske Anadolije – inače drevne kilikijske Jermenije, koju su Osmanlije osvojile). Najprije su sve vojnike Jermene razoružale, a potom po unaprijed napravljenim spiskovima u svim gradovima hapsili intelektualni sloj, pisce, političare, poslanike, ljekare, pedagoge, sveštenike. Po selima su prvo hapsili muškarce, a potom žene, starce i djecu. U beskrajnim kolonama su ih progonili ka sabirnim centrima, a onda su svi pravci vodili ka sirijskoj pustinji Der Zor. Treba li govoriti da je sve to pratilo nekontrolisano ubijanje, silovanje, pljačka i pustošenje njihovih sela i imanja. Među glavnim neposrednim izvršiocima plana istrijebljenja bili su Kurdi i sami manjina, ali muslimanska.

Oko 500 000 Jermena stiglo je do pustinje Der Zor i tamo na goloj zemlji i suncu umirali su danima bez vode i hrane. Hiljade su skapavale. Majke su djecu, da bi ih sačuvale, nudile Turcima, Arapima, trgovačkim karavanima. To jermensko roblje kasnije je stizalo do Damaska i Libana, Jerusalima i Egipta, a ona mala djeca koja su ostala u turskim porodicama najvećim djelom ni danas ne znaju svoje porijeklo. U ovom drugom genocidu stradalo je do 2 miliona Jermena. Tada su prvi put viđeni logori za djecu, a Jermenke su duž puteva visile na krstovima. Poslije izgona naroda, imena svih sela i gradova, planina i česmi i baš svega što je imalo u imenu jermenski jezički korijen mijenjano je i nazivano turskim. Jermenske crkve i manastiri su razoreni do samih temelja, tako da je samo po koji kamen svjedočio o građevini.

Ovo je bila velika proba, čije iskustvo su njemački oficiri odnijeli u svoju zemlju i već u Drugom velikom ratu iskoristili ga za rješenje “jevrejskog pitanja“. No, ovo iskustvo je najsličnije primijenjeno za uništenje srpskog naroda. Ipak, Jevreji su stradali na tuđim etničkim prostorima, jedini koji su stradali na svojim etničkim prostorima, i po istom planu uništenja, poput Jermena, bili su samo Srbi.

Poslije rata istorijska Jermenija je podijeljena između carske Rusije i Turske, a za vrijeme SSSR-a taj ruski dio postaje socijalistička republika Jermenija sa glavnim gradom Jerevanom. U to vrijeme staru jermensku kneževinu Nagorno-Karabah (na azerbejdžanskom Crna bašta, Jermeni tu oblast zovu Arcah) Staljin pripaja Azerbejdžanu kao pokrajinu. I ta smutnja do danas rađa zlo.

Nagorno Karabah je proglasio nezavisnost i faktički je dio Jermenije, ali u svijetu niko nema odvažnosti da je prizna, najvećim dijelom zbog velikog uticaja Turske (zaštitnice Azerbejdžana) i njene istorijske saveznice Njemačke, a opet vojni savez NATO-a štiti Tursku kao svoju članicu. Inače, najveća NATO vojna baza u Turskoj sagrađena je na otetoj jermenskoj zemlji.

Na čijoj ono zemlji je sagrađen Bondstil???

Jermeni, dobri srpski gosti

Prvi sudbinski susret Srba i Jermena desio se 1218. kada je Sv. Sava srpski obilazeći istočne hrišćanske zemlje, posjetio i kilikijsku Jermeniju, baš onu gdje se 700 godina kasnije desio taj veliki genocid. Zadivljen jermenskim crkvenim graditeljstvom i umijećem njihovih neimara, on poziva jermenske graditelje u Srbiju. Majstori su došli u Srbiju i sagradili manastir Vitovnicu, pored rijeke Vitovnice u blizini Petrovca na Mlavi, u istočnoj Srbiji. O tome svjedoče i natpisi u kamenu na srpskom i jermenskom jeziku. Jermenski stil u graditeljstvu ostavio je veliki uticaj na Moravsku školu srpskog sakralnog graditeljstva, tako da su istraživanja pokazala da su i Studenica i Žiča ugradile u sebe nasljeđe ovog dalekog, a nama duhovno jako bliskog naroda.

Genocid nad Jermenima 1915. godine / Foto: printscreen ( rasen.rs )

Drugi sudbinski susret Srba i Jermena bio je na Kosovu polju 1389. godine. Kao vazali Osmanlija, jermenski vojni odredi došli su na Kosovo. Vidjevši u daljini srpske crkve, jako slične njihovim jermenskim, shvatili su da su obmanuti i da će se boriti protiv hrišćana (kao vazalima bilo im je obećano da neće imati obavezu da ratuju sa hrišćanima). Tada jermenski odredi prelaze na srpsku stranu i bore se pod srpskom zastavom. Preživjeli vojnici ostaju u Srbiji i naseljavaju se na planini Ozren u blizini Sokobanje. Inače, Jermeni kažu da taj dio Srbije najviše podsjeća na njihovu otadžbinu.

Ovi ratnici sa Kosova na planini Ozren grade jermenski manastir Sv. Arhangela – i danas spoznat kao Jermenčić. U kasnijim vijekovima jermenski monasi, bježeći na zapad, tu su se zaustavljali, neki i ostajali. I danas je među tamošnjim Srbima opstala priča da na poljima oko manastira raste kavkaski šafran, čije su sjeme jermenski monasi donijeli iz otadžbine.

Treći sudbinski susret desio se u Beču. Jermenski monaški red – mehitarista, prešavši iz Trsta u Beč, dobio je dozvolu od carice Terezije da osnuju štampariju. I ona se osniva 1818, a prvo što se u njoj štampa bil asu djela Vuka Stefanovića Karadžića za koga je štamparija izlila srpska ćirilična slova po njegovoj zamisli. Zahvaljujući jermenskim monasima tada su štampani Vukov Rječnik, Zbirka srbskih narodnih pjesama (Pjesmarica) i Vukov prevod Novog zavjeta. U istoj štampariji, 1847, štampan je i prvi primjerak “Gorskog vijenca“, pod Njegoševim nadzorom.

I nadalje, kad god smo dolazili u susret sa Jermenima, ako nismo imali dobra, lošeg nismo sretali.

Da li pamtimo ko su nam braća?

Savremena srpska državna politika ni najmanje ne poštuje jermensku istorijsku naklonost. U avgustu prošle godine, jedna prometna ulica u Beogradu svečano je i uz prisustvo azerbejdžanskog ambasadora nazvana po Bahtijaru Mahmutoglu Vahabzadeu, istaknutom azerbejdžanskom pjesniku, a 2011. Azerbejdžan je finansirao rekonstrukciju glavnog gradskog parka Tašmajdana i tu je podignut spomenik prvom predsjedniku nezavisnog Azerbejdžana, Hajdara Alijeva. Gdje su spomenici Jermenima? Šta je nama muslimanski Azerbejdžan? To je način naše zahvalnosti Jermenima, čiji je glavni protivnik državnosti Azerbejdžan, najbliži saveznik Turske, iste one Turske koja ono što je radila na području Jermenije, danas radi na Kosovu i Metohiji. Turska je, naravno, priznala Kosovo i Metohiju kao šiptarsku kvazidržavua, a ove godine je u Prizrenu, gradu ispod srpskog Ararata, svečano otvorila i konzulat!

Što se tiče Azerbejdžana i Jermenije, nijedna nije priznala Kosovo i Metohiju. Azerbejdžan to ne čini iz ličnih interesa, jer bi time dao za pravo otcjepljenju Nagorno Karabahu, a Jermenija jer istinski smatra Kosovo i Metohiju temeljnom srpskom zemljom. Prilikom glasanja za članstvo Kosova u Unesku, Jermenija je bila izričito protiv, a Azerbejdžan nije prisustvovao glasanju!

Srpsko djelo ljubavi

8. decembra 1988, razorni zemljotres je pogodio Jermeniju i njen glavni grad Jerevan. 25 000 ljudi je poginulo. Na apel za međunarodnu pomoć odazvala se i tadašnja Jugoslavija i već 11. decembra, kad su se stekli uslovi za transport, posada od 7 članova (svi su bili Srbi) uzletila je ka Jermeniji. Prilikom slijetanja, pola sata iza ponoći, desio se kvar i avio se morao prije vremena prizemljiti. Došlo je do eksplozije, svih sedam članova posade je poginulo. Na tom mjestu Jermeni su podigli divan spomenik zahvalnosti i sa velikom pažljom pamte taj čin srpske požrtvovanosti, a kao znak neraskidive veze sa Srbima iz Jermenije su poslata dva hačkara (jermenski naziv za krst u kamenu). Jedan je postavljen u Zemunskom parku ispred manastira Sv. Arhangela Gavrila, a drugi u Novom Sadu na mjestu gdje je bila jermenska crkva.

I poslije svega, patriotizam je znati ko su ti braća i ko te plaća da to ne bi znao! Jer nije svejedno kome sedlaš konja i pod čijom sabljom tvoja mis’o živi. Ispod nečije sablje Miloš gubi glavu, a pod nekom drugom Njegoš štampa “Vijenac“.

Goran Lučić
Izvor: Slobodna Hercegovina