Grbovi Srpske vlastele

Nemanjići

Dvoglavi orao je usvojen iz vizantijske kulture i ubrzo je postao simbol srpskih kraljeva kao i srpske države. Može se videti na katalonskoj mapi iz 1339. gde je prestonica cara Dušana označena dvoglavim orlom, a taj isti simbol se nalazi i u manastiru Ljeviška. Čelenka je bila omiljeni deo grba srpske vlastele i vrlo je prisutna na novcu iz tog perioda, upotrebljavala se kao grb, bez štita.

Kraljevska kuća Nemanjića je vladala Srbijom od XII veka do 1371. Stvorili su moćnu i organizovanu državu, izgradili brojne crkve i manastire neki od njih su možda i napisali najlepša književna dela svog vremena.

Stefan Nemanja je bio osnivač države i njegov drugi sin je bio prvi srpski kralj dok je sam Nemanja imao titulu velikog župana. Sin Rastko se zamonašio i uzeo ime Sava i izdejstvovao nezavisnost za srpsku crkvu (1219). Neposredno posle smrti Sv. Sava je proglašen za sveca. Turci su želeli da iskorene svaku pomisao na nezavisnost srpske države te su spalili njegove mošti u Beogradu 1594. godine što je samo još više učvrstilo veru i želju za slobodom.

Stefan Dušan je krunisan za kralja 9. septembra 1331. god. Ovaj kralj, potom car, je bio veliki osvajač i za vreme njegove vladavine Srbija je bila jedna od najuticajnih evropskih država . Godine 1336. Dušan se proglasio Carem, Dušanov zakonik je regulisao norme i pravila ponašanja u državi.

Zadnji kralj ove kuće je bio Uroš IV,  ostatak srpskog plemstva je razdelio državu i razjedinjeni su i dočekali turske osvajače.

Lazarevići

Mnogi istoričari veruju da su bivolji rogovi jedini deo grba Lazarevića što nije tačno. U delu Hilandara koji je Lazar podigao može se videti dvoglavi orao kojeg su Lazarevići preuzeli od Nemanjića kako bi se potvrdili kao naslednici stare srpske kraljevske porodice. Despot Stefan je bio član mađarskog viteškog reda zmaja gde je bio na prvom, počasnom mestu – zbog toga je zmaj obmotan oko štita porodice Lazarević.
Lazar Hrebljanović (porodica je tek kasnije uzela prezime Lazarević) je bio najznačajnija politička figura posle odlaska Nemanjića sa srpske istorijske scene. Iako nikad nije vladao celokupnom Srbijom jer je bila podeljena između mnogobrojnih velikaških porodica, Lazar je bio najjači i najuticajniji među njima. On je i predvodio srpsku vojsku 28. juna 1389. kada su ga Turci zarobili i pogubili. Njegova tragična sudbina je stvorila  više vekovno ropstvo a sam Lazar je u narodu postao car Lazar iako nikad nije imao tu titulu. Njegova žena Milica je vladala Srbijom sve dok Stefan Lazarević nije dobio titulu despota 1402.

Stefan je bio u obavezi da učestvuje u turskim ratovima a njegova sestra Olivera je postala žena turskog sultana. Despot Stefan je uvek pokušavao da izbori veću samostalnost za Srbiju a kao učen čovek posedovao je i veliku zbirku knjiga. Oprobao se kao i pisac napisavši dve pesme, Natpis na stubu Slovo Ljubve. Pošto nije imao poroda, despot Stefan je kao svog naslednika odredio svog rođaka Đurđa Brankovića, a ubrzo nakon te objave, od posledice srčanog udara umire u Šumadiji 1427.

Brankovići

Brankovići su ostavili dosta podataka o svom grbu – na novcu, pečatima i odeći. Iako ima varijacija, dva su simbola uvek predstavljena: bivolji rogovi i lav en passant (u hodu). Najverovatnije su bivolje rogove preuzeli od Lazarevića gde su hteli da naglase da su oni legalni naslednici bivše dinastije. Ovaj grb je u potpunosti preuzet sa pečata Lazara Brankovića iz 1457.

Poslednja srednjovekovna srpska dinastija koja je vladala do potpunog pada države pod tursku vlast.

Vuk Branković se oženio Marom, najstarijom sestrom kneza Lazara i bio je jedan od kneževih najbližih prijatelja. Zajedno su se borili na Kosovu 1389. Kada je Vuk vodeći desno krilo srpske vojske prodreo u sam centar turskog logora Lazar je bio zarobljen što je ostavilo prazninu u rasporedu trupa. Vuk je odlučio da se povuče sa namerom da spase ono što se spasti moglo i da nastavi sa odbranom Srbije. Nasuprot istoriji, Vuk Branković je prikazan kao izdajnik u narodnim pesmama.

Vukov sin Đurađ se sukobio sa despotom Stefanom jer je želeo da prigrabi srpski presto za sebe. Pomirili su se i uspešno borili protiv Turaka 1413. Posle smrti svog rođaka, Đurađ je postao novi despot što je ozvaničeno 1429. I pored pada Smedereva 1459. što je označilo totalni kolaps države, Brankovići su i dalje bili veoma uticajna srpska porodica dok nije nestao i njihov poslednji potomak.

Mrnjavčevići

Jedan deo ovog grba se može videti na pečatu kralja Vukašina iz 1370. ali bez štita. Beli orao je najverovatnije prikazan jer se smatrao grbom Srbije (mada ovde nije dvoglavi) i mnogi velikaši su ga stavljali na svoje predmete i odeću. Još jedan veoma važan simbol se javlja na grbu Mrnjavčevića a to su oscila koja su kasnije postala i deo zvaničnog grba obnovljene srpske države.

Mrnjavčevći su bili prvi srpski velikaši koji su se sukobili sa Turcima – bitka na Marici 1371. je bila izgubljena i turski osvajači su nastavili sa prodorom u zemlju.

Oba brata, Uglješa i Vukašin su poginuli u tom boju a Vukašinov sin, Marko, je proglašen za novog kralja. Iako je Marko bio turski vazal, narodne pesme su ga opevale kao heroja natprirodne snage i izuzetne hrabrosti ubijen je u turskom pohodu 1395. koji je lično predvodio sultan Bajazit I.

Posle ove pogibije Mrnjavčevići su nestali sa političke scene i nemamo puno podataka o ostalim članovima porodice. Uglješina žena Jelena je otišla u manastir gde se zamonašila pod imenom Jefimija i izvezla čuvenu Pohvalu knezu Lazaru.

Kotromanići

Kotromanići su ostavili brojna svedočenja i predmete sa porodičnim grbom mada su ga često menjali i dorađivali. Žuti ljiljani na plavoj pozadini su simbol potčinjenosti mađarskoj kraljevskoj porodici – čak je i Stefan Lazarević sa vremena na vreme dodovao ljiljane na svoj grb kada je bio blizak sa mađarskim kraljem.

Ovi plemići su živeli i upravljali delovima Bosne sve do njenog pada kada su Turci preuzeli vlast nad tom državom. Iako su bili vladari Bosne, pošto su bili srpska porodica, Kotromanići su se proglasili i za kraljeve Srbije.

Stefan Tvrtko I je bio bosanski ban od 1353. do 1377. a od te godine se proglasio za kralja Bosne i Srbije. Posle njegove smrti 1391. usledio period nestabilnosti i borbe za presto a kao pobednik iz tog meteža je izašao Stefan Dubiša mada nije jasno u kakvom je srodstvu bio sa Kotromanićima.

Bilo kako bilo, Dubišin unuk, Stefan Tomašević, je bio poslednji vladar Bosne koji je pokušao da odbrani državu od napada Turaka. Papa Pije II ga je proglasio za bosanskog kralja 1461. Pošto su mu Turci obećali milost, Stefan se predao i bio je pogubljen. Tim ubistvom je okonča na i bosanska država dok su potencijalni naslednici, Stefanova deca Sigismund i Katarina, preobraćeni u islam.

Balšići

Na novcu Balšića se dosledno pojavljuje vučja glava okrenuta nadesno i na štitu i na čelenci. Ovaj oblik štita i kacige se mogu videti na pečatu duke Balše iz 1385. godine dok se plašt i kruna detaljnije raspoznaju na novcu Balše III. Ima dosta sporova o izgledu samog štita, u kasnijim varijantama grba Balšića javljaju se i osmokrake srebrne ili zlatne zvezde. Rumunska porodica Bals, koja pretenduje da vodi poreklo od zetskih Balšića, takođe na svom grbu ima osmokraku zlatnu zvezdu na crvenoj podlozi. Obrenovići su koristili svoje porodične veze sa ovom rumunskom porodicom da predstave da i sami vode poreklo od Balšića, dakle i Nemanjića tako da su zbog toga legalni naslednici srpske krune.

Prvi pomen vlasteoske porodice Balšić nalazi se u povelji koju je car Uroš izdao Dubrovačkoj republici 1360. g. Ne zna se ništa pouzdano o njihovim precima a romanska osnova prezimena je navodila neke istoričare da ih traže među napuljskim i provansalskim plemstvom.

Rodonačelnik porodice, Balša I, je upravljao samo jednim selom da bi uz pomoć sinova uskoro ovladao Gornjom Zetom, Skadrom i teritorijom do Kotora, moguće je čak da su upravljali i Barom. Ratovali su i sa albanskim vlastelinom Karlom Topijem gde je Đurađ pao i zarobljeništvo da bi kasnije (1366.) bio oslobođen po uspostavljanju mira. Već 1368. Đurađ kontroliše i Ulcinj – postavši moćan vlastelin više ne priznaje Uroša za svog gospodara i dolazi u sukob sa njim. On se pominje uz kneza Lazara 1375. kao sazivač crkvenog sabora što govori o njegovom nesumnjivom uticaju i moći.

Nasleđuje ga najmlađi brat Balša II koji je potukao kralja Tvrtka i uz posredovanje Venecije sklopio mir 1385. Turci su sve više upadali na njegovu teritoriju i on gine u boju na Saurskom polju iste, 1385. g. Unuk Balše I, Đurađ se pojavljuje kao naslednik i u prvi mah im se i pridružuje da bi se okrenuo protiv njih i prešao u katoličanstvo obećavši svoje zemlje papi Bonifaciju IX ukoliko ne bi imao naslednika. Njegov sin, Balša III, je krenuo u zauzimanje starih poseda svoje porodice i uz pomoć Turaka je zauzeo Skadar. Vešto balansirajući između Venecije, Ugarske i Turaka je uspeo da održi svoje posede; umire na dvoru svog ujaka despota Stefana Lazarevića koji postaje naslednik zemalja Balšića jer Balša III nije imao muških naslednika. Venecija je brzo reagovala i osvojila sve gradove pod vlašću Balšića.

Istorijska simbolika srpskog grba

Važeći grb države Srbije usvojen 17. avgusta 2004. postoji još od juna meseca 1882. kao grb Kraljevine Srbije na kojem su heraldički simboli koji ukazuju na 841 godinu dugu istoriju srpske države i nacije.
Na grbu se nalazi beli dvoglavi orao s kraljevskom krunom iznad glava, a ispod svake kandže smešten je po jedan krinov cvet. Na prsima orla je crveni štit sa ucrtanim belim krstom i četiri ocila među kracima.

Dvoglavi orao u istoriji srpske heraldike označen je kao državno znamenje i poznatiji je kao porodični grb Nemanjića, jer je tokom postojanja Raške države korišćen kao heraldička oznaka srpskih vladara.

Najstariji vidljivi prikaz tzv. duplog orla u Srbiji nalazi se na ktitorskoj slici u crkvi Sv. Petra i Pavla na Limu kod Bijelog Polja – na odeći kneza Miroslava, brata Velikog župana Nemanje i naručioca najstarijeg srpskog pisanog spomenika, Miroslavljevog jevanđelja.

Na fresci u crkvi Bogorodice Ljeviške u Prizrenu i u manastiru Žiča, na odeždi Stefana Prvovenčanog, krunisanog 1217, takođe stoji istovetno oslikan orao. U vreme vizantijske dinastije Komnina, prvi srpski kralj imao je titulu sevastokratora, kao i pravo da za svoje znamenje koristi crvenog dvoglavog orla. Orao se može videti na fresci u manastiru Studenica prikazan u zlatnoj boji na crvenom plaštu njegovog sina i naslednika Radoslava, ali i pod nogama kralja Milutina i kraljice Simonide u Sopoćanima i na prstenu kraljice Teodore, žene kralja Stefana Dečanskog u manastiru Banjska.

Simbol dvoglavog orla do četrnaestog se veka u Srbiji uglavnom koristi kao ukras na orijentalnim tkaninama, tada popularnim na dvoru, pre svega zahvaljujući neposrednom uticaju Vizantije. Tek procvatom srpske države, u vreme cara Dušana, orao sa dve glave dobija neke od karakteristika državnog znamenja. Na karti Katalonca Anhelina Dulserta iz 1339, Skoplje – tada prestonica Srbije – i grad Solun, označeni su žutom zastavom sa crvenim dvoglavim orlom na njoj. Posle propasti Dušanovog carstva ovakav orao nije u potpunosti zaživeo kao grb Srbije, što je vidljivo i na freskama u manastiru Ravanica, zadužbini kneza Lazara i zadužbini knjeginje Milice, Ljubostinji, jer je prikazan samo na njihovoj odeći.

Poreklo ovog simbola nije evropsko, već azijsko, tačnije sumersko. Najstariji oblik otkriven je u iskopinama vavilonskog grada Lagaša. Ovaj dvoglavi orao predstavljao je 2500 godina pre n. e. po jednima Gilgameša, prvog čoveka i junaka istoimenog epa, a po drugima božansku emanaciju sunca. Nastankom hrišćanstva, orao sa dve glave ponovo se prikazuje tek na spomenicima iz vremena od 600 do 650 godine na području današnjeg Iraka i u Srednjoj Aziji u Turfanu i srednjem Turkestanu. Redovnije se javlja kao znamenje tek od 11. veka nove ere u gornjem toku reke Tigar, ali po prvi put i u Evropi, kao ukras na odelima plemstva Vizantije, Kordove (muslimanskom delu tadašnje Španije) i Palerma na Siciliji. S vremenom postaje popularan i među krstašima i plemstvom u zemljama na Zapadu, a ugarski car Sigismund 1417. konačno postavlja crnog dvoglavog orla za grb Svetog Rimskog carstva.

1. Apokrifni grb Srpske kraljevine (između 16. i 17. veka) predstavlja prvo heraldičko ujedinjenje pokrajina od kojih je većina kasnije postala deo države Južnih Slovena. Oko štita se nalazi lanac Reda Vitezova reda Sv. Prvomučenika Stefana koji je osnovao car Dušan

• 
  

2. Grb velikog srpskog kneza Lazara Hrebeljanović, Sv. Lazara (14. vek) – iz kalendara

Orao sa dve glave je u 14. veku bio i grb poslednjeg cara Istočnog Rimskog carstva, Konstantina Dragaša. Kao simbol propadanja Vizantije doleteo je u Evropu sa Orijenta i kao da je najavio dolazak Osmanlija, Kosovski boj 1389. i pad Carigrada 1453. Nestankom carstva, ovaj heraldički znak za svoje grbove preuzimaju Rusija, kao naslednik Vizantije i tzv. novi Treći Rim, kao i Vaseljenska crkva u Carigradu.

U Srbiji, u vreme vladavine despota Stefana Lazarevića, ovaj simbol posle 1402. po prvi put postaje pravi heraldički znak. Među Brankovićima, naslednicima Lazarevića na srpskom vazalnom prestolu, pored porodičnog grba sa znakom lava, pojavljuje se i tzv. dupli orao.

Beli krst na crvenoj pozadini sa četiri ognjila među kracima, u heraldici poznatiji kao srpski grb ili znamenje nacije, nalazio se na pečatu Praviteljstvujuščeg sovjeta, prvog ustavno-zakonodavnog tela slobodne Srbije, i na zastavama Karađorđevih ustanika iz 1804. Odlukom Miloša Obrenovića 1819. postao je obeležje srpske vlade i vladara, a Sretenjskim ustavom 1835. zvanično je proglašen za grb Kneževine Srbije.

3. Grb despota Stefana Lazarevića (Savet Konstance 1415.)

4. Grb srpskih despota – Brankovića (15. i 16. vek)

5. Grb sa zastavom Karađorđevih ustanika (1804.)

Krst se kao znamenje u istoriji prvi put pojavljuje na "labarumu", zastavi Rimskog cara Konstantina, u bici kod Milvijskog mosta na Tibru početkom četvrtog veka naše ere. Do tada i osnovni simbol Hristovog raspeća, a od Konstantinovog Milanskog edikta iz 313. godine i oznaka za ozvaničenu i priznatu hrišćansku veru, s vremenom postaje i obeležje Istočnog Rimskog carstva, ali i krstaša od 11. veka. Pojavljuje se u raznim bojama i varijantama sa ukrasnim figurama među kracima krsta, a krstaši ga postavljaju kao svoje vladarsko znamenje na zastavama koje su se vijorile nad svakom osvojenom državom na Orijentu. To su učinili i posle zauzimanja Carigrada 1204. Posle šest decenija, oslobodivši Carigrad od krstaša, Mihailo VIII Paleolog će na njegove zidine ponovo postaviti vizantijske barjake sa svojim grbom – tetravisilionom, žutim krstom sa četiri ognjila u obliku grčkog slova B (beta).

U srpskoj redakciji ocila ili ognjila, evidentirana kao simboli među slovenskim narodima još u periodu od osmog do jedanaestog veka, sličnija su ćiriličnom slovu S. Najstariji autentičan primerak belog srpskog krsta s četiri ocila na crvenoj pozadini vezan je uz porodicu kneza Lazara. Nalazi se na velikom polijeleju manastira Dečani, zadužbine kneginje Milice i njenih sinova iz 1397.

Dvoglavi orao i srpski beli krst na crvenoj pozadini, aktuelni u despotskoj i vazalnoj Srbiji, pominju se u brojnim zbornicima i spisima tokom 16, 17. i 18. veka. Njihovo spajanje usvojeno je juna 1882, kad je beli orao sa dve glave ponovo sleteo pod kraljevsku krunu srpskog grba, ovoga puta sa crvenim štitom sa belim krstom i četiri ocila na prsima.

6. Kneževski grb vladajuće dinastije Obrenović (1815.) – iz kalendara

7. Grb Kraljevine Srbije (22. februar 1822.)

8. Srpski grb u okviru grba Kraljevine SHS (1918.)

Bio je to zvanični grb Kraljevine Srbije u Prvom svetskom ratu, a posle pripajanja Slovenije i Hrvatske novoj kraljevini, kasnije Jugoslaviji, dopunjen je grbovima ovih južnoslovenskih naroda – plavom pozadinom sa žutom zvezdom s pet krakova i crveno-belom šahovnicom sa 25 polja. Nakon Drugog svetskog rata beli orao je još jednom nestao kao zvaničan državni, heraldički znak. Ovoga puta sa grba Jugoslavije, ali i sa državnog znamenja tada Socijalističke Republike Srbije. Pod crvenom petokrakom među žutim klasjem ostala je samo crvena ploča s četiri žuta ognjila, koja se u narodu i danas pogrešno tumače kao četiri ćirilična slova S.
Današnji grb Srbije usvojen je 17. avgusta 2004. Ovim su činom ponovo spojeni dvoglavi orao, kao oznaka državnosti Srbije i srpski grb kao simbol srpskog naroda i znamenje nacije. Po rečima arh. Dragomira Acovića, člana Krunskog saveta princa prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića i predsednika Društva heraldičara Srbije, oživljavanje grba iz 1882. veoma je bitno za Srbiju i njeno predstavljanje u svetu.

– Heraldički simboli vide se svuda gde postoji potreba za uspostavljanjem identiteta, bez obzira na to da li je u pitanju politički, etnički, profesionalni ili ideološki identitet. Svet se danas, u nemogućnosti da se snađe u obilju informacija, okreće nečemu čemu su ljudi pribegavali i u najranijoj istoriji civilizacije. Vraća se jeziku znakova. Otuda i toliko prisustvo i isticanje raznih logotipa. Heraldika ima evidentan uticaj u podsvesti i na emotivnom planu čoveka, a ispoljava se i vidi u svakoj ne baš lako rešivoj situaciji koja remeti nečiji identitet. Najbolji primer u svetu je grb Belgije, na kojem se oko prvenstva lava ili petla vekovima spore Flamanci i Valonci. Kod nas je taj problem poslednji put bio vidljiv kada se Crna Gora odvojila od Srbije i kada je na silu menjana plava boja na njihovoj trobojci, čime se, ne po prvi put na ovim prostorima, dogodila naknadna prepravka istorije.